Айылҕата сиэдэрэйинэн, отунан-маһынан,быйаҥынан, Таатта алаастарыттан сирдэрэ-уоттара киэҥнэринэн, чулууларынан Тыараһа нэһилиэгин алаастара буолаллар. Тыараһаҕа бэрт элбэх кыра да, орто да, улахан да алаастардаах, олортон саамай улаханнарынан, саамай улууларынан сүнньүнэн үс алаас буолар. Аччыгый Эбэни, Улахан Эбэни, Харамаайыны көрбөтөх киһи Таатта алаастарын көрдүм диэн этиэ суох, оннук улуу, киэҥ, ытык алаастар.

 Харамаайы

Тыараһа нэһилиэгиттэн  Харамаайы диэн алаас икки хас эрэ биэрэстэ тэйиччи сытар. Бу алаас соҕуруулуу-илинтэн хотугулуу-арҕаа ньолбойон сытар көнө ньуурдаах, улахан чочуруттаҕас сыыра, халдьаайыта суох. Хотугулуу-илин баһа бүтүннүү өтөх, манна киһи- сүөһү бөҕө олорбут, ынах бөҕө маҥыраабыт сирэ-уота. Арҕаа өттүгэр аатырбыт Өлөөһө Өлөксөй уола Куонааскы Ньукулай уонна кини оҕолоро, сиэннэрэ олохсуйан олорон ааспыттара. Кинилэр олоро сылдьыбыт олохторугар элбэх тутуу бөҕө баарыттан көһөрөн-хайаан билигин сэмнэхтэрэ эрэ сыталлар. Манна былыр Боотурускай улууска кулубалыы сылдьыбыт Абааһылаах Дьэллик уола аатырбыт баай Моһуокка Дьөгүөр, Бэстиин, Бучугас диэн ааттардаах уолаттардаах. Бу уолаттарыттан саамай баайдара, өйдөөхтөрө Лөкөй Мэхээлэ нэһилиэгэр ыстаарыһанан талылла сылдьыбыта. Оттон кини бииргэ төрөөбүт быраата Моһуокка Дьөгүөр Боотурускай улууһугар кулубалаабыта, нэһилиэгэр хас да төгүл ыстаарыһанан сылдьыбыта. Атыттара көннөрү сэниэ ыаллар эбиттэрэ үһү. Моһуокка Дьөгүөр уола Быыччык Өлөксөөндүр Попов диэн киһи Харамаайыга олорон 19 үйэ 60- с сылларыгар Боотурускай улууһугар, биир болдьоххо, кулубалыы сылдьыбыта. Ол кэмҥэ кини улуус быраабатын Харамаайыга көһөртөрөн аҕалан олохтообут эбит. Быыччык Өлөксөөндүр Харамаайыттан илин биир кыҥырай тыаны быһа түстэххэ, Аччыгый Эбэни ааһан, онтон кэлэр Өлөннөөх диэн алааска олорбута. Манна билигин баай киһи өтөҕүн онно да суох буолбут, сыччах биир сэргэ эрэ ордон тураахтыыр. Бу киһи хаһан өлбүтэ да, оҕото-уруута да биллибэт. Быыччык Өлөксөөндүр сир боппуруоһугар аҕатыттан итэҕэһэ суох сытыы-хотуу, туруорсуулаах кимиилээх эбитэ үһү, онон Даайа-Амматыттан Поповтар сир тыырсан ылбыттара. Быыччык Өлөксөөндүр аҕата Даайа-Амматыгар дьиэ туттубута, үрүҥ тунах ыһыах ыспыта, онтон-мантан баайдары, кус-быһый дьоннору ыҥыран аҕалтаан атын баайдар курдук күрэстэһиннэрэрэ, оонньоторо үһү диэн кэпсэтэллэрэ.

Аччыгый Эбэ

Аччыгый Эбэ аата аччыгый, илиитэ-атаҕа уһуна икки биэрэстэ холобурдаах, туората эмиэ куртахтанан олус киэҥ, быттыга-хонноҕо тус-туспа ааттардаах да ону билигин билэр киһи суох. Былыргы аата Аччыгый Битигиттэ диэн. Арҕаа өттүнэн Өлөҥнөөх силбэһэ олорор, ону холбоотоххо хас эмэ сүүһүнэн га иэннээх алаас. Куртаҕын аайы дьиэ-уот бөҕө, бука сэрэйдэххэ хамначчыт эҥин, аймах дьонноро олорбуттара буолуо. Бу алааска Моһуокка Дьөгүөр сүрдээх улахан моҕол ураһалааҕа үһү. Кини икки-үс хонукка салҕанан барар улуу тунах ыһыахтары ыһара, онно кэлбит ыалдьыттарын, хоноһолорун итиннэ олорор ыалларынан түһэртиирэ үһү. Моһуокка Дьөгүөр ойоҕо Үтүө Лөкүөрүйэ диэн эмиэ наһаа киэҥ билсиилээх, өйдөөх-санаалаах, саҥалаах-иҥэлээх, ыһыаҕы тэҥҥэ тэрийсэр эмээхсин эбит. Кинилэргэ хамначчыттарынан кус быһый, ат бөҕө аҕалыы-уоллуу Ыйаарын Көстөкүүн уонна Бөҕө Бааска диэн Толстяковтар төрүттэрэ дьон сылдьыбыттара. Моһуокка Дьөгүөр ол ыһар ыһыаҕар араас нэһилиэктэртэн,Чурапчыттан тиийэ күүстээх-күдэхтээх бөҕөстөр, олоҥхоһуттар, тойуксуттар бөҕө кэлэллэрэ, аарыктаахтар бөҕө адаҕыйаллара, чуорааннаахтар бөҕө чуоҕуһаллара үһү. Ол курдук Сиэллээхтэн баай Сиипсэптэр, Игидэйтэн баай Оруоһуттар,1 Дьохсоҕонтон Баттаатай Дьаакып, кини уола Уйбаан ыҥырыллан тиийэллэрэ, оннооҕор Баайаҕаттан тиийэ кэлэллэр эбит. Ити курдук нэһилиэк аайыттан улуу баайдар кэлэллэрэ дэһэллэр. Ыһыаҕы наар Моһуокка Дьөгүөр ыһара, убайа Лөкөй Мэхээлэ ыспыта биллибэт, Дьөгүөрүнэн сөрөнөр быһыылаах. Дьэ, бу бииргэ төрөөбүт бырааттыылартан хас да аҕа ууһа үөскээбиттэр, ол курдук Бэстиин уолтан Бэстиинэптэр, Бучугас уолтан Бучугааһаптар. Өссө биир Кэрэмэс диэн уол баар дииллэрэ. Дьөгүөр Попов байан-тайан сылдьан биирдэ куоракка киирбитэ үһү. Куоракка киирэн Ыйаарын Көстөкүүн диэн хос ааттаах Көстөкүүн Толстокуобу көрсүбүт. Оччолорго Ыйаарын Көстөкүүн аалга таһаҕас тиэйсэрэ үһү, ону таһааран Хаар Балаҕаҥҥа олохтообута. Оччолорго Дьөгүөр Попов Хоту Лаамыга таһаҕас көтөхтөрөрө, ол таһаҕас көтөҕүүтүгэр баһылыгынан Ыйаарыны анаабыта. Ыйаарын Көстөкүүн наһаа тэтиэнэх киһи эбитэ үһү, ол курдук тоҕус ат суксуруһа иһэллэриттэн илиитинэн охсунан аттан акка түһэрэ үһү, онон Ыйаарын аатырбыт. Дьөгүөр Попов кини уолун Бөҕө Баасканы эмиэ хамначчыт оҥостубута.

Бөҕө Бааска аатырбыт Собакин Өлөөһө суруксут улахан кыыһын Үтүө Лөкүөрүйэни кытта көрсүүлэһэрэ, онон Үтүө Лөкүөрүйэ ону-маны уора-көстө Бөҕө Бааскаҕа биэрэн эрдэҕэ буолуо, аҕатыттан ордуктук олорбута диэн кэпсииллэрэ. Моһуокка Дьөгүөр икки Миичэкэ диэн ааттаах уолаттары төрөппүтэ. Ол уолаттарыттан биирдэстэрэ Үстүүнньэ диэн ааттаах улахан күүстээх дьахтары ойох ылбыта. Кинилэр Түмэппий, Дьаакып, Дьөгүөр, Дьылыгыр Уйбаан диэн оҕолору төрөппүттэрэ. Олортон Дьаакыптара ийэтин батан аар-саарга аатырбыт бухатыыр киһи төрөөбүтэ, кини 19 үйэ иккис аҥаарыгар олорон ааспыт киһи. Бу Дьаакып күүһүн-уоҕун туһунан 1996 сыллаахха от ыйын 12 күнүнээҕи “Таатта”хаһыат 83-с нүөмэригэр Тыараһа, Чөркөөх былыргытын балайда билбэхтэһэр Дмитрий Собакин балачча сырдатан суруйан турардаах.

Улахан Эбэ.

Аччыгый Эбэттэн хоту бардахха иилии халдьаайы барар. Ол суол устун бардахха, биир кыҥырай тыаны быһа түһээти кытта Улахан Эбэҕэ — Улахан Битигиттэҕэ түһэҕин. Аччыгый Эбэ икки Улахан Эбэ икки ардыгар баар билиигэ былыр хас да ураһалаах биир аҕа ууһа олорбута диэн этэллэрэ. Ытык кырдьаҕастар кэпсииллэринэн 17 үйэ бүтүүтэ от-мас сарт кутуруга буолуута, ол аата от-мас хаҕдарыйыыта, күһүн Мэҥэттэн кэлэннэр бу аҕа ууһун барыларын кырган кэбиспиттэрэ үһү онуоха биир 13-14 саастаах уол мүччү туттаран саһан хаалбытын булбатахтар. Ээ, чэ, бэйэтэ да сарыаҕа, аһыыр аһа, таҥнар таҥаһа суох буоллаҕына ханна барыаҕай диэн бараннар барбыттара үһү. Ол куоппут уол дьон көмөтүнэн куоракка түспүт уонна нуучча бойобуодатыгар тиийэн үҥсүбүтүгэр, сирэйэ-хараҕа сытыытын иһин буоллаҕа буолуо, ылан ииппиттэрэ уонна үөрэттэрбиттэрэ үһү. Нуучча бойобуодата бу уолу таҥара дьиэтигэр сүрэхтээн, нууччалыы Хабырылла диэн ааттаабыттара, кэлин бу уол Тэриэбэ Хабырылла диэн буолбута. Дьэ, онон, Тэриэбэ Хабырылла улаатан баран, улуус суох эрдэҕинэ 18 үйэ саҕаланыыта, 1700 сыл саҥатыгар 23 саастаах эдэр уол куораттан тахсан, дойдутугар Аччыгый уонна Улахан Эбэ икки ардынааҕы билиигэ дьиэ-уот, хас эмэ чуолҕаннаах ампаар туттан,ойох ылан олохсуйан олорбута үһү. Ол олорон хас да оҕону төрөппүт быһыылаах. Тыараһалар кинини тойон оҥостубуттара, дьыаланы-куолуну билэр диэтэхтэрэ. Дьэ онон Тэриэбэ Хабырылла Тыараһанан, Амманан сылдьан оттуур сирдэрин быһаарбыта, дьаһаах хомуйар нууччалар тосту — туора хамсаналларын үҥсэрэ, о.д.а. кыра ол-бу араас боппуруостары  үҥсэн суруйар идэлээх эбит. Онуоха суруйар тээбиринэ, кумааҕыта эҥинэ олус элбэх буолан Тэриэбэ Хабырылла диэн ааттаабыттар.Туоска, кумааҕыга суруйбута кэлин онно-манна быраҕылла-угулла сылдьыбыттара дииллэрэ. Тэриэбэ Хабырылла оҕолоро улаатан, онон-манан тарҕанан, бэйэлэрэ туспа барыталаан хаалбыттара. Тэриэбэ Хабырылла  оҕолоруттан биир сиэнэ Арамаан диэн ааттаах эбит, онтон Арамаанаптар аҕа уустара үөскүүллэр. Бу Арамаанаптар Улахан Эбэ хоту өттүгэр олорбуттара. Онно билигин да Бассабыык Хабырылла Арамаанап эһэтэ туттарбыт 6 кырыылаах бабаарыната, титиигэ өссө да тураллар. Арамаанаптар балайда сэниэтик олорбут ыаллара үһү. Бассабыык Хабырылла эбэтэ ааттаах булчута, түүлээхчитэ, тиргэһитэ, хайа да эр киһитээҕэр сабырыччы бултуура үһү. Арамаанаптар олорбут дьиэлэрэ аан маҥнайгы холбоһуктааһыҥҥа диэри кэмҥэ турбута дииллэр. Кыһыл Битигиттэ диэн ааттаах холкуос тэриллибитигэр титиик гына сылдьыбыттар, кэлин бу дьиэни, Тэриэбэ Хабырылла суруктарын уура сылдьыбыт ампаарын суох оҥорон кэбиспиттэрэ. Онон Тэриэбэ Хабырылла уура сылдьыбыт суруктара, Тыараһа остуоруйатын көрдөрөр биир пааматынньык суох буолбута хомолтолоох.

Бучугасовтар төрүттэрэ буолбут Абааһылаах Дьэллик биир уола Бучугас диэн ааттаах киһи эмиэ син балайда байбыта үһү. Олортон баай Бучугасов — Мааһап икки ураһалааҕа биллэр. Кинилэр олорбут өтөхтөрүн онно Улахан Эбэ илин өттүгэр баар. Бу Мааһап улахан сүүрүк аттарын Улахан уонна Кыра Улаанчыктар (Элэмэстэр) туһунан туспа кэпсээн. Бу алааска ити сүүрүк аттар уонна онтон да атын араас эҥинэ бэйэлээх сүүрүк аттар сүүрбүт-битийбит аххан сирдэрэ диэннэр Битигиттэ диэн ааттаабыттар эбит. Манна дьиэ-уот бөҕө баарын, кэлин Кыйыга көһөртөөн киллэрбиттэр. Улахан Эбэ арҕаа өттүнэн бардахха сыһыы кэлэр, онтон Даркылаах диэн сир кэлэр. Ол айаҕар Мордовскойдар олохторо баар, антах диэки Миитэрэй Дабыыдап кыстык дуу, отор дуу дьиэтэ турара.

Бөҕө өтөҕө

Кыйы илин баһыгар Бөҕө Өтөҕө диэн баар, ол билигин Кыйы бөһүөлэгэ кэҥээн, улаатан уулусса буолан турар. ол Бөҕө Өтөҕөр били номоххо киирбит Тый Дыыдас диэн аҕалаах, Убаһа Күскэс диэн ийэлээх Илгиэлэ уонна Иҥэрчэ диэн икки игирэ уолаттар олоро сылдьыбыттара үһү.

Төрүүллэригэр биирдэһэ иҥиэттэ-иҥиэттэ кэлбитигэр, атына илгистэ-илгистэ кэлбитигэр итинник ааттаабыттар диэн кырдьаҕастар кэпсииллэрэ. Кинилэр аатыра-сураҕыра сылдьаннар Амма-Таатта икки ардыгар икки хатыҥы бэйэ-бэйэлэригэр эрийэн кэбиспиттэрэ өрөбөлүүссүйэ иннигэр диэри бааллара үһү. Бу оҕолор 18 саастарын ситиилэригэр Тэйэр Хайанан, Хоруол Хайатынан тэлэһийэн кэлэр сыыдам, күүстээх-уохтаах, баракаастаах дьон буолбуттар. Онон бу уолаттар ситтэхтэринэ-хоттохторуна туоҕу да тулутуо суохтар диэн тыараһалар, Түөйэ ойоҕоһугар олорбут улуу Матыыска аҕатыттан дуу бэйэтиттэн дуу сүбэлэппиттэрэ үһү. Онуоха ыһыах ыһан, онон албыннаан ыҥыран киллэрэн  баран сүрэххэ түһэриҥ диэн сүбэлээбитэ үһү. Онон ол сүбэтин курдук ыһыах ыһан, ураһаҕа албыннаан ыҥыран киллэрэн баран, өлөрбүттэр.

Кырдьаҕастар кэпсииллэринэн түҥ былыр тыараһалар тоҕус дьүһүннээх сылгы тириитинэн табык таппыттара үһү. Улахан кыргыс эбэтэр оонньуу буоларыгар ол табыгы тыаһаттахтарына икки көскө тиийэ иһиллэрэ. Ол табык  суох буолтун да кэннэ бэрт өргө диэри, өрөбөлүүссүйэ иннинэ тыараһаҕа туох эмэ куһаҕан буолаары гыннар эрэ ол табык тыаһын истэллэр диэн кэпсииллэрэ, онон былыр-былыргыттан тыастаах-уустаах тыараһалар диэн ааттаналлар.

Былыр — былыргыттан Тыараһа сирдэрэ илин улуустарга аан курдук эбит, атын аҕа уустарын сибээстээбит, элбэх киһи тиэстибит дойдута. Тыараһа нэһилиэгэр аан маҥнайгынан үөрэхтэммит Тэриэбэ Хабырылла  XVII-XVIII үйэлэр кирбиилэригэр олоро сылдьыбыта, кини Таатта, Амма, Чурапчы бары бииргэ Боотуруускай улуус эрдэхтэринэ улуус кулубатынан буола сылдьыбыт киһи. Тыараһаҕа XIX үйэҕэ онон-манан суруксуттаабыт дьон эмиэ бааллара, холобур Моһуокка-Дьөгүөр  Попов кулубалаабыт даҕаны, суруксуттаабыт даҕаны киһи, маны таһынан улахан баайдар Игнатьевтар, Турниннар, Сидоровтар, 8 ураһалаах, 8 ойохтоох Аҕаайы диэн баай, Аҥхайга олорбут улуу Матыыска.

Туһаныллыбыт литература: Андросов Е.Д, Кузьмина Е.Ф. «Таатта ытык-бэлиэ сирдэрэ» Дьокуускай. Бичик. 2012 с.