Саха норуотугар устаны, иэни, сабардамы, ыйааһыны, бириэмэни мээрэйдээһин өйдөбүллэрэ өрдөөҕүттэн баара биллэр. Өбүгэлэрбит үс көрүҥ кээмэйи тутталлара: уста кээмэйэ, бириэмэ кээмэйэ, ыйааһын кээмэйэ.
Бириэмэни көрдөрөргө төрүт саха кээмэйдэрэ: тоҥ күөс быстыҥа, күөс быстыҥа, хамса табах, түүннээх-күн, сарсыардааҥҥы ыам, күнүскү ыам, түөртүүр ыам, киэһээҥи ыам, кыс ортото, окко киирии, хотуур ортото, улуу добдурҕа. Бу кээмэйдэр саха дьоно олохторун-дьаһахтарын, үлэлэрин-хамнастарын хайдах дьаһанан олороллоруттан үөскээбит эбиттэр.
Ыйааһын кээмэйэ үгүс өттө нууччаттан киирии. Ол нуучча ыраахтааҕыта саха дьонугар түһээн түһэрэриттэн, нолуок хомуйуутуттан саҕаланан тарҕаммыт. Холобур: буут, боппууда, муунта, арсыын.
Саха уста кээмэйи киһи илиитин, атаҕын чаастарынан кээмэйдээн туттар эбит. Холобур: былас, тоҕонох, харыс, былас аҥара, ыллар харыс, сүөм, тутум, биир илии.
Өбүгэлэрбит эркиҥҥэ ыйанар халандаар, сөкүүндэтигэр тиийэ көрдөрөр чаһы, миллимиэтиригэр тиийэ кэмниир сантиметровка, кыраамыгар тиийэ ыйыыр ыйааһын суох эрдэҕинэ, күннэрин-дьылларын, кээмэйдэрин, бириэмэлэрин, усталарын барытын тулалыыр эйгэ, халлаан, илии-атах, о.д.а. көмөтүнэн быһаараллара. Билигин ол умнулла быһыытыйда.
Кэлин саха тылын үөрэтиэн баҕалаах үксээтэ, сахалыы үгэскэ төннө, өбүгэлэрбит олохторун билэ сатааһын күүһүрбүккэ дылы буолла. Күн-дьыл хаамыытын, бириэмэ туһунан манна ааҕыҥ.
Сарт кутурук. Күһүн от-мас саҥардыы хагдарыйыыта.
Ый саҥата. Халлаан ыйа сүтэр уонна үүнэр кэмэ, ый бастакы икки нэдиэлэтэ.
Ый саҥатыгар ый сүтүүтэ (7 хонук) уонна үүнэр ый (8 хонук) киирэллэр.
Ый эргэтэ. Халлаан ыйа туолар уонна кэлтэйэр кэмэ, ый икки бүтэһик нэдиэлэтэ.
Ый эргэтэ диэн Күбэ туолуута (7 хонук) уонна ый тэйиитэ (8 хонук) буолар
Сэттэ күн. Нууччалыыттан сахатыйбыта нэдиэлэ. Тыл хамыыһыйата сэттиэлэ диэн тылы сонуну киэҥник тарҕатар ситимнэр туттан көрөллөрүгэр сүбэлээбит.
Кыс ортото. “Кыс ортото диэн олунньу бастакы күнэ, тымныы аҥаар муоһа тостор кэмэ. Бу кэмҥэ кыс бастакы аҥарыгар сиэммит саҕа от хаалыахтаах, оччоҕо эрэ сүөһүлэрэ дьыл тахсар. Бэйэлэрин хаһаастарын эмиэ итинник суоттанар буолуохтаахтар. Сорох кинигэлэргэ кыс ортото тохсунньу 31 күнүгэр диэн ыйыллар.
тыҥ хатыыта — халлаан сырдыан иннинээҕи кэм, түүн бүтүүтэ, сарсыарда саҕаланыыта. Андросов П.Х. маны атыннык өссө таҥара сарыыта, халлаан сарыыта диэн эмиэ туттулларын суруйар.
Куоратчыт кэмэ – сарсыарда 4 чаас,
Суһуктуйуу – халлаан сырдаан эрэрэ,
Күн күөрэйиитэ – 6 чаастан 10 чааска диэри.
Күн ойуута – сарсыарда 9 чаас,
Күн ортото – күнүс 12 чаас,
Эбэтэр түүнү, киэһэни эмиэ араарабыт:
Күн киириитэ – күн киирэр кэмэ,
Им сүтүүтэ – киэһэ күн киириитэ, сарыал көстүүтүн кэннинээҕи кэм,
Түүн үөһэ – түүн 12 чаас.
Хамса быстыҥа. Хамсалаах табаҕы тардыы кэм, уонча мүнүүтэ буолар, уһаатаҕына уон биэс мүнүүтэҕэ тиийэр.
Тоҥ күөс быстыҥа. Биир чаас кэриҥэ.
Бириэмэ кылгас кэрчиктэрэ: күөс быстыҥа – чаас кэриҥэ, табах быстыҥа – 10-15 мүнүүтэ, чыпчылыйыах түгэнэ – субу тутуһан туран.
Биир ууну утуйуу. Икки-үс чаас кэриҥэ. Бу, киһи төһө уулааҕыттан тутулуктаах диэн чопчулууллар. Ол иһин сорохтор биир-икки чааска тэҥнэһэр диэн эмиэ этэллэр. Бу туһунан Андросов П.Х. “Үс мутук үрдүккүн” кинигэтигэр Күннүк Уурастыырап суруйуутугар сигэнэн ыйар.
Ордук кылгас түгэни этэллэригэр көрүөх бэтэрээ өттүнэн, чыпчылыйыах түгэнэ, чыпчылҕан түгэнэ, уо.д.а. тыллары тутталлар.
Сайылыкка сыһыаннаах
Бириэмэ, күн-дьыл хаамыытын кээмэйэ барыта биир өйдөбүлгэ киирсэр. Ол эрээри, ааҕааччыга тиийимтиэ буоллун диэн бытарытан, чопчу сайылыкка сыһыаннаан көрдөрөр эмиэ ордук курдук. Холобура, сайылыкка, ыамҥа сыһыаннаах маннык кэм кээмэйдэрэ бааллар.
Оттооһуҥҥа сыһыаннаах. Окко киирии – от ыйын 12 күнэ, бу эмиэ олоххо-дьаһахха улахан бэлиэ күн. Хотуур ортото, ол аата, атырдьах ыйын ортото, от үлэтэ ортолоспут буолуохтаах. Хотуур хаалыыта – балаҕан ыйын ортото, от үлэтэ бүтэн, кыстыкка көһөллөр, сүөһү далга аһаан барар кэмэ (“Саха төрүт культурата”).
Ынах ыамынан кэмнээһин: Сарсыардааҥҥы ыам – 6 чаас, күнүскү ыам – 12 чаас, түөртүүр ыам – күнүс 4 чаас, киэһээҥҥи ыам – киэһэ 9 чаас.
Омурҕан. Саха тылын быһаарыылаах улахан тылдьытыгар: “1. От үлэтигэр сылдьан, сынньанар, аһыыр тохтобул. 2. От үлэтигэр аһыырга, сынньанарга тохтобулга диэри үлэлиир кэм” диэн суруллар. Ол аата, от охсоллорун быыһыгар аһыылларын уонна үлэ кэмин эмиэ итинник ааттыыллар. Омурҕан устата – 4 чаас үлэлээһин.
Омурҕан көрүҥэ эмиэ араас: уһун омурҕан, кылгас омурҕан. Үлэ күнэ үс омурҕаҥҥа арахсар: сарсыардааҥҥы, күнүскү, киэһээҥҥи.
Түөртүүр омурҕан – от үлэтин үгэнигэр күнүс үс эбэтэр биэс чаас саҕана аһыыр, сынньана түһэр кылгас тохтобул.
(Интернет ситимиттэн)